आज २८ नोव्हेंबर – समाजमनाला नवदिशा देणारे, सत्यशोधकतेची मशाल प्रज्वलित करणारे महात्मा जोतीराव फुले यांचा स्मृतिदिन. भारतात सामाजिक क्रांतीची पहिली बीजे रोवायची तर त्यांची आठवण अपरिहार्य ठरते. कारण फुले हे केवळ एका काळाचे समाजसुधारक नव्हते; ते आजही तितकेच समकालीन आहेत.
१८२७ मध्ये साताऱ्याजवळील कटगुण येथे जन्मलेल्या जोतीरावांच्या आयुष्याने ‘वंचितांसाठी लढा’ हा एकच मंत्र स्वीकारला. जातीच्या, परंपरेच्या आणि रूढींच्या कुंपणात कैद झालेल्या समाजाला त्यांनी प्रश्न विचारायला शिकवले. “अन्यायाचा स्वीकार म्हणजे अन्यायाला खतपाणी” हे त्यांचे ब्रीद आजही तितकेच लागू पडते.
शिक्षण : त्यांच्या चळवळीचा केंद्रबिंदू
फुले दाम्पत्यांनी शिक्षणाला दिलेले प्राधान्य आजच्या नव्या भारताचा पाया आहे. मुलींची पहिली शाळा (१८४८), अस्पृश्यांसाठी शाळा (१८५२) ही कामगिरी तेव्हाच्या काळात कल्पनाही न केलेली धाडसी कृती होती. सावित्रीबाईंना स्वतः शिक्षण देऊन त्यांच्यातील नेतृत्व उजागर करणे हे स्त्रीजागृतीचे आरंभबिंदू ठरले.
सत्यशोधक समाज : विचारस्वातंत्र्याची चळवळ
२३ सप्टेंबर १८७३ रोजी स्थापन झालेल्या सत्यशोधक समाजाने भारतीय समाजव्यवस्थेला आरशात पाहायला लावले. पुजारीविना विवाह, जातिभेदावरील प्रहार, अस्पृश्यतेविरुद्ध उघड भूमिका— ही केवळ परंपरेला आव्हान देणारी भूमिका नव्हती; ती समाजाला मिळालेल्या “अंतर्बोधाच्या स्वातंत्र्याची” सुरुवात होती.
लेखनातून उठलेले क्रांतिकारी स्वर
शेतकऱ्यांचा आसूड, गुलामगिरी आणि सार्वजनिक सत्यधर्म या त्यांच्या ग्रंथांमधून त्यांनी समाजरचनेचा सूक्ष्म अभ्यास, आर्थिक विषमता आणि जातीव्यवस्थेचे विघटनकारक स्वरूप निर्विवादपणे मांडले.
विशेष म्हणजे गुलामगिरी ग्रंथ कृष्णवर्णीयांना समर्पित करून त्यांनी वर्णभेदाविरोधातील जागतिक एकजुटीचा संदेश दिला.
आज फुले का महत्त्वाचे?
आज तंत्रज्ञानाच्या जलद प्रगतीतही शिक्षणातील तफावत, स्त्री-पुरुष असमानता, जातीय राजकारण, ग्रामीण-शहरी दरी— ही समस्याच प्रत्यक्ष दिसतात. जोतीरावांनी दिलेला संदेश आपल्याला पुन्हा पुन्हा आठवण करून देतो की:
स्वातंत्र्य केवळ राजकीय नसते, ते बौद्धिकही असते.
समता केवळ कायद्यात नसावी, ती वर्तनात दिसली पाहिजे.
शिक्षण हे केवळ नोकरीचे साधन नाही, तर व्यक्तिमत्व-विकासाचे मूलभूत आयुध आहे.
एक स्मरण आणि एक संकल्प
महात्मा फुलेंचे आयुष्य म्हणजे लढ्याचा, न झुकण्याचा आणि समाजाला नवे वास्तव दाखवण्याचा इतिहास आहे. आज त्यांच्या स्मृतिदिनी त्यांना अभिवादन करताना, केवळ एक पुष्पांजली नव्हे; तर त्यांच्या विचारांची कृतीत उतरवण्याचा संकल्प करणेच खरी श्रद्धांजली ठरेल.
महात्मा जोतीराव फुले यांना विनम्र अभिवादन!
