कर्मवीर भाऊराव पाटील, ज्यांना स्नेहाने “कर्मवीर अण्णा” म्हटले जाते, हे शिक्षण क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन समाजातील दुर्बल व मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणण्यासाठी समर्पित केले. त्यांनी स्थापलेली रयत शिक्षण संस्था ही आजही त्यांच्या विचारांची साक्ष देत, समाजाच्या सर्वांगीण प्रगतीचे कार्य करत आहे.
- कर्मवीर अण्णांचे जीवन आणि कार्य:
“ज्याचे विचार मोठे, त्याला नसे कुणाची भीती,
तोच करेल समाजाला नव्या युगाची प्रतीती।”
कर्मवीर अण्णांचे जीवन म्हणजे संघर्ष आणि सेवाभाव यांचा संगम. त्यांचा जन्म २२ सप्टेंबर १८८७ रोजी साताऱ्यात झाला. बालपणापासूनच गरिबीचे चटके सोसणाऱ्या भाऊरावांना शिक्षण घेण्यासाठी मोठा संघर्ष करावा लागला. परंतु, शिक्षणाची गोडी त्यांच्यात लहानपणापासूनच होती. शिक्षणामुळेच समाजातील दरी मिटू शकते, ही त्यांची ठाम धारणा होती.
“साधी वेशभूषा, पण मनात मोठा विचार,
शिक्षणाने होईल समाजाचा उद्धार।”
भाऊरावांनी पाहिले की, ग्रामीण भागातील गरीब व मागासवर्गीय लोक शिक्षणापासून वंचित आहेत. त्यामुळेच त्यांनी शिक्षणाचा प्रसार करण्याचा ध्यास घेतला. १९१९ साली त्यांनी रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना केली, ज्याद्वारे त्यांनी हजारो विद्यार्थी व शिक्षकांना स्वावलंबी व सुसंस्कृत बनवण्याचे कार्य केले. - रयत शिक्षण संस्थेचा मूल्यविचार:
रयत शिक्षण संस्थेचे कार्य हे कर्मवीर अण्णांच्या मूल्यांवर आधारित आहे. या संस्थेचा प्रमुख उद्देश म्हणजे गरिब, उपेक्षित आणि दुर्बल घटकांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे. त्यांच्या शिक्षण संकल्पनेत खालील मूल्यांचा समावेश होता: - १. समता आणि न्याय:
“जिथे समतेचा सूर, तिथेच आहे नवयुगाचा नूर।”
कर्मवीर अण्णांचा ठाम विश्वास होता की प्रत्येक व्यक्तीला शिक्षण घेण्याचा समान अधिकार आहे. जात, धर्म, वर्ग किंवा लिंगाच्या आधारे कोणालाही शिक्षणापासून वंचित ठेवता कामा नये. रयत शिक्षण संस्थेच्या शाळांमध्ये मुलं-मुली, गरीब-श्रीमंत, सर्वांना समान शिक्षण मिळावे, हा संस्थेचा प्रमुख उद्देश होता. - २. स्वावलंबन आणि श्रमसंस्कार:
“स्वावलंबनाचा मार्ग मुळी श्रमाने उजळतो,
श्रमाचा सोबती बनला की जीवनाचा प्रकाश पसरतो।”
भाऊराव पाटील यांनी विद्यार्थ्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी श्रमाचे महत्त्व पटवून दिले. त्यांच्या मतानुसार, शिक्षण केवळ पुस्तकी ज्ञानापर्यंत मर्यादित न राहता त्यात श्रमसंस्कारांची जोड असावी. यामुळे विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व सुसंस्कृत आणि सर्वांगीण बनते. - ३. समाजासाठी शिक्षण:
“शिक्षण फक्त माझ्या उन्नतीसाठी नव्हे,
तर समाजातील अंध:कार हरवण्यासाठी असावे।”
रयत शिक्षण संस्थेच्या तत्त्वांनुसार, शिक्षण केवळ नोकरी किंवा व्यवसायासाठी नव्हे, तर समाजाची प्रगती साधण्यासाठी असले पाहिजे. विद्यार्थ्यांना समाजातील समस्यांची जाणीव करून देऊन त्या सोडवण्याची क्षमता देणे हे शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट आहे. - बदलती शिक्षण व्यवस्था:
काळ बदलत आहे तसेच शिक्षणाच्या पद्धतीतही प्रचंड बदल होत आहेत. प्राचीन शिक्षणपद्धतींना आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड मिळाल्याने आजची शिक्षण व्यवस्था अधिक व्यापक व सुसंगठित बनली आहे. कर्मवीर अण्णांच्या काळातील शिक्षण व्यवस्था आणि आजची शिक्षण व्यवस्था यात अनेक बदल झाले आहेत. - १. तंत्रज्ञानाचा वापर:
“ज्ञानाची वाट चोखाळतांना, तंत्रज्ञान हे नवे पंख,
शिक्षणाला मिळाला आता डिजिटलतेचा रंग।”
आजच्या शिक्षण व्यवस्थेत तंत्रज्ञानाचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जात आहे. ऑनलाइन शिक्षण, डिजिटल शाळा, स्मार्ट क्लासरूम्स या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना शिक्षण देणे अधिक सुलभ आणि प्रभावी झाले आहे. कर्मवीर अण्णांच्या काळात जिथे साधे वर्गखोलीत शिक्षण दिले जात असे, तिथे आता विद्यार्थ्यांना जागतिक स्तरावरचे ज्ञान एका क्लिकवर उपलब्ध आहे. - २. विषयांची विविधता:
“केवळ पुस्तके पुरेशी नाहीत आता,
विविध विषयांतून शोधायची आहे वाट आता।”
पूर्वी शिक्षण फक्त पारंपारिक विषयांवर केंद्रित होते. मात्र, आजच्या शिक्षण व्यवस्थेत विविधता आली आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान, व्यवस्थापन, भाषा, कला इत्यादी विविध विषय विद्यार्थ्यांना शिकवले जात आहेत, ज्यामुळे त्यांना अधिकाधिक संधी मिळत आहेत. - ३. प्रवेशाच्या संधी आणि सोयी:
“आज संधींचे नवे दरवाजे उघडले,
प्रत्येकांच्या शिक्षणाचे स्वप्न साकारले।”
आज शिक्षणाच्या संधी मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहेत. विविध शिष्यवृत्त्या, सरकारी योजना, खासगी संस्थांच्या योगदानामुळे गरीब विद्यार्थ्यांनाही उच्च शिक्षण घेण्याची संधी मिळू लागली आहे. रयत शिक्षण संस्थेच्या माध्यमातूनही अनेक गरीब विद्यार्थ्यांना आर्थिक सहाय्य मिळाले आहे.
• ४. शिक्षणाचे जागतिकीकरण:
“शिक्षणाचा विस्तार जगभर झाला,
विद्यार्थ्यांनी घेतले नवे आकाश।”
आज शिक्षण जागतिक स्तरावर पोहोचले आहे. विविध देशांमधील विद्यार्थी आता एकाच व्यासपीठावर एकत्र येऊन शिक्षण घेत आहेत. शिक्षणाच्या ग्लोबलायझेशनमुळे विद्यार्थ्यांना नवनवीन संधी उपलब्ध होत आहेत. कर्मवीर अण्णांच्या काळातील स्थानिक शिक्षण आणि आजच्या जागतिक शिक्षणात प्रचंड फरक आहे.
- कर्मवीर अण्णांच्या विचारांची आजच्या शिक्षण व्यवस्थेतील प्रासंगिकता:
जरी शिक्षण व्यवस्था आधुनिक झाली आहे, तरी कर्मवीर अण्णांचे शिक्षणासंबंधीचे मूल्य आजही महत्त्वाचे आहेत. शिक्षण केवळ तांत्रिक किंवा व्यावसायिक न राहता, त्यामध्ये नैतिकता आणि श्रमसंस्कार यांचा समावेश असावा, असा त्यांचा आग्रह होता.
“शिक्षण हे साधन आहे समाज उन्नतीचे,
मात्र ते असेल तरच खरे जेव्हा त्यात असेल मूल्यांची जोपासना।”
आजही शिक्षण व्यवस्थेत विद्यार्थ्यांना स्वावलंबी बनवणे, श्रमसंस्कारांची शिकवण देणे, आणि समाजाची सेवा करण्यासाठी प्रेरित करणे या गोष्टी आवश्यक आहेत. शिक्षणाने समाजाच्या सर्वच स्तरांमध्ये परिवर्तन घडवावे, हा कर्मवीर अण्णांचा विचार आजच्या शिक्षण व्यवस्थेतही तितकाच महत्त्वाचा आहे. - निष्कर्ष:
कर्मवीर अण्णांचे शिक्षण विषयक विचार आणि त्यांची रयत शिक्षण संस्था हे आजच्या बदलत्या शिक्षण व्यवस्थेत एक आदर्श उदाहरण आहेत. त्यांनी दिलेल्या समता, स्वावलंबन आणि श्रमसंस्कारांच्या शिकवणीने आजच्या शिक्षण व्यवस्थेला नैतिकतेचा आधार दिला आहे.
“अण्णांच्या विचारांची जोपासना,
शिक्षणात घडवेल समाजाची पुनर्रचना।”
बदलत्या तंत्रज्ञानाच्या आणि आधुनिक शिक्षणाच्या युगात, कर्मवीर अण्णांचे विचार हे शिक्षण व्यवस्थेत मूल्यांचा पाठपुरावा करण्यास सदैव प्रेरित करत राहतील. त्यांची शिकवण आणि शिक्षण कार्य यामुळे समाजात नेहमीच सकारात्मक बदल घडत राहतील.
प्रा. वैजिनाथ गायकवाडकर्मवीर भाऊराव पाटील कॉलेज, वाशी, नवी-मुंबई.
कर्मवीर भाऊराव पाटील कॉलेज, वाशी, नवी-मुंबई.
